एक सर्वोत्तम शेतीपूरक व्यवसाय ‘मधमाशीपालन’

रोजगारनिर्मितीला वाव असल्याने मधमाशीपालन उद्योग हा पूरक उद्योग म्हणून केल्यास ग्रामीण भागातील बेरोजगार तरुणांना चांगला रोजगार उपलब्ध होईल. तसेच याकडे शेतकऱ्यांचा कल वाढवण्याकरिता शासनातर्फे अनेक प्रकारच्या योजना राबविल्या जातात. त्यातील काही योजनांना अनुदानसुद्धा मिळते.

मधमाशीपालनाचे असेही फायदे :
● हा व्यवसाय पर्यावरणाचा समतोल तसेच नैसर्गिक संपत्तीचे जतन करण्यासाठी महत्त्वाचा आहे.
● विविध पिकांमध्ये मधमाशांद्वारे परागीकरण झाल्याने उत्पादन देखील वाढते.
● मधासोबतच मेणाचेही उत्पादन मिळते.
● सौंदर्यप्रसाधने, औषधे तयार करण्यासाठी मध आणि मेणाचा उपयोग होतो.
● हा उद्योग कमी खर्चात गाव पातळीवर रोजगार मिळवून देणारा आहे.
● हा शेती, फळबाग, भाजीपाला लागवड व कोणत्याही पूरक उद्योगाशी स्पर्धा करत नाही.
● यासाठी जागा, वीज, वाहन, इमारत अशा भांडवलाच्या गुंतवणुकीची गरज नसते.

लागणारे साहित्य : मधमाशांसाठी लागणारी पेटी : जंगली लाकडाची पेटी – १५०० रु., सागवानी लाकडाची पेटी – २७०० रु., पोळी – १५०० रु. प्रतिपोळी, एकत्रित पेटी (पेटी + मधमाशा पोळी) – ४००० रु. प्रतिपेटी, मधयंत्र – ४००० ते १०००० (गाल्व्हनाईज्ड), धुरड (याचा उपयोग मधमाशा आपल्याला चाऊ नयेत यासाठी तसेच नियंत्रित करण्यासाठी), कापड किंवा नेट (मधमाश्‍यांच्या दंशापासून डोळे व नाकाचा बचाव करण्यासाठी कापड किंवा नेटचा उपयोग होतो), सुरी (पट्ट्या सैल करण्यासाठी आणि मधाची पोळी कापण्यासाठी उपयोग होतो), पिस (मधमाश्‍यांना पोळ्यापासून वेगळे करण्यासाठी)

आवश्‍यक बाबी :
● मधमाशांच्या योग्य जातीची निवड करावी.
● मधमाशांना पराग, मकरंद देणाऱ्या वनस्पतींची मुबलक प्रमाणात उपलब्धता असा. त्यांच्या फुलोऱ्याचे सातत्य असणेसुद्धा आवश्‍यक आहे.
● आवश्‍यक तंत्रांचे प्रशिक्षण असणे आवश्‍यक आहे.
● मध पेट्या आणि मध यंत्र यांचा मागणीनुसार पुरवठा असावा. त्यांना हाताळण्याचे तंत्रज्ञान अवगत असावे.
● मध उत्तम प्रतीचे असणे आवश्‍यक आहे.
● मध आणि मेण विक्रीसाठी बाजारपेठ जवळ असावी.
● मधमाशांची वाहतूक संध्याकाळी किंवा रात्री करा.
● पेट्या शक्‍यतो विद्युतवाहक तारा नसलेल्या ठिकाणी ठेवा.

‘या’ आहेत मधमाशांच्या प्रजाती : भारतीय माशी (ॲपिस सेरेना इंडिका), युरोपियन माशी (ॲपिस मेलिपेरा), आग्या माशी (ॲपिस डॉरसेटा), लहान माशी (ॲपिस फ्लोरिआ). या मधमाशांपैकी केवळ भारतीय माशी आणि युरोपियन माशी पेटीत पाळता येतात.

परागीभवनामुळे ‘या’ भाज्या, फळे आणि फुलांना लाभ होतो :
● भाज्या : कांदा, कोबी, मुळा, शेवगा, दोडका, कारली, काकडी, भोपळा, गाजर इ.
● फळे : डाळिंब, संत्री, पेरू, स्ट्राॅबेरी, काजू, नारळ, लिंबू इ.
● फुले : शेवंती, झेंडू, होलिहोक, ॲस्टर इ.
● पिके : मोहरी, सूर्यफूल इ.

मधपेट्या ठेवण्याची योग्य वेळ : फळबागेतील व फळभाज्या पिकातील फुलोरा ५ ते १० टक्के झाल्यानंतर शेतामध्ये पेट्या ठेवा. १ हेक्‍टर पिकासाठी अंदाजे ३ भारतीय माशांच्या किंवा २ युरोपियन माशांच्या मधपेट्या ठेवा.

मधमाशी पालनास उपयोगी वनस्पती : शेवगा, रिठा, निलगिरी, सावर आदी वनस्पती लावल्यास मधमाशांना वर्षभर अन्नाचा पुरवठा होतो. तसेच शेतामध्ये मका नेहमी फुलत राहील अशाप्रकारे पेरल्यास मधमाशी पालनास चांगलाच फायदा होतो.

कीडनाशकांपासून मधमाशांचे असे करा संरक्षण :

● लक्षात घ्या, कीडनाशकांचा योग्य त्या ठिकाणीच वापर करा.
● जर प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणावर असेल, तर फवारणी सूर्यास्तानंतर करा.
● मधमाशांना हानी होणार नाही केवळ अशाच कीडनाशकांचा वापर करा.
● पेटी जवळपास फवारणी करू नका.
● शक्‍य नसल्यास पेटीवर पोते ठेवा. तसेच पेट्या कमीत-कमी २ ते ३ कि.मी. अंतरावर ठेवा.
● फवारणीच्या काळात मधमाशांना साखरेचा पाक द्या.
● तसेच पेटीतील हवा योग्य प्रकारे खेळती राहील याकडे लक्ष द्या.

वसाहतींचे योग्य व्यवस्थापन करताना… : मधाच्या पोळ्यांची तपासणी सकाळी मधाच्या हंगामामध्ये आठवड्यामधून किमान एकदा करा. पोळ्याची स्वच्छता राखणे आवश्‍यक आहे. मधमाशांची संख्या आणि वाढ पाहण्यासाठी वसाहतीची नियमित देखरेख करा. तसेच मधमाशा पेटी ठेवताना चारही पायाखाली पाण्याने भरलेली वाटी ठेवा. याने पेटीत मुंग्या जाणार नाहीत.

अनुत्पादन काळातील व्यवस्थापन करताना… : ज्येष्ठ माशांना काढून सुदृढ नव्या माशांना ब्रूड चेंबरमध्ये नीट बसवा. आवश्‍यक वाटल्यास विभाजन बोर्ड बसवा. भारतीय मधमाशांसाठी २०० ग्रॅम साखर प्रतिआठवडा प्रतिवसाहत या दराने साखर सिरप द्या. मधमाशांच्या सर्व वसाहतींना एकाच वेळी अन्न द्या.

मध उपलब्ध काळातील व्यवस्थापन करताना.. :
● वसाहतीमध्ये मधमाशा पुरेशा प्रमाणात ठेवा.
● मधमाशांची जास्त गर्दी होऊ देऊ नका.
● राणी माशीला ब्रूड चेंबरमध्येच ठेवण्यासाठी ब्रूड आणि सुपर चेंबर यांच्या दरम्यान राणीला वेगळे करण्याच्या शिट्‌स ठेवा.
● वसाहतीची वेळोवेळी तपासणी करा.
● मधाने पूर्ण भरलेल्या फ्रेम सुपरच्या बाजूने काढून घ्या.
● पूर्णतः बंदिस्त पोळी मध काढण्यासाठी बाहेर काढा.
● मध काढून घेतल्यानंतर सुपरमध्ये परत ठेवा.
● मधाने पूर्णपणे भरलेले व रंगाने हलके असलेले पोळे तयार झाले म्हणून ओळखा.

अशी करा मधाची काढणी : पोळ्याच्या ज्या भागातून मध काढायचा आहे, त्या भागातील मधमाशांना धुरानं दूर करा आणि पोळी अलगद कापून घ्या.